Ο καιρός του τρύγου στην Κρήτη

Οι γνήσιοι Κρητικοί συγκαταλέγονται στους ψηλότερους κατοίκους της Ευρώπης, πράγμα που μπορεί κανείς να διαπιστώσει στις απομονωμένες περιοχές των βουνών, όπου ο πληθυσμός έχει παραμείνει αμιγής. Οι Κρητικοί είναι περήφανοι και ανεξάρτητοι άνθρωποι ενώ η μακρά ιστορία και οι αγώνες τους εναντίον των κατακτητών καθρεφτίζονται στη συμπεριφορά τους σήμερα.

Υπάρχουν αρκετά παραδοσιακά έθιμα που διατηρούνται ζωντανά σήμερα στα χωριά της Κρήτης, ειδικά στα πιο απομονωμένα. Ανάμεσά τους είναι ο Κρητικός γάμος και η Κρητική βάφτιση. Πρόκειται για ξεχωριστές εκδηλώσεις που μπορεί να διαρκέσουν αρκετές μέρες, ώστε να εκδηλωθεί πλήρως η χαρά των φίλων και των συγγενών. Στη δυτική πλευρά της Κρήτης χαρακτηριστικό των εκδηλώσεων αυτών είναι τα ριζίτικα τραγούδια, τα οποία είναι στην πλειοψηφία τους πολύ παλιά και μερικά απ? αυτά έχουν βυζαντινή καταγωγή. Ο χορός, το φαγοπότι και οι πυροβολισμοί στον αέρα είναι κι αυτά μέρος των εορταστικών εκδηλώσεων.

Το μάζεμα των σταφυλιών και η παραγωγή κρασιού και τσικουδιάς είναι ευχάριστες ομαδικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται κάθε χρόνο το φθινόπωρο. Η παραγωγή κρασιού περιλαμβάνει το πάτημα των σταφυλιών σε ειδικά κατασκευασμένους χώρους που ονομάζονται "πατητήρια". Ο ένας μετά τον άλλο οι άνθρωποι μπαίνουν στο "πατητήρι" βαδίζοντας ή και τρέχοντας πάνω στα σταφύλια, ώστε να γίνει η εκχύμωση. Στα διαλείμματα ή στο διάστημα της αναμονής του καθένα για τη σειρά του, το φαγητό, το κρασί και τα πειράγματα ρέουν άφθονα στη συντροφιά. Η τσικουδιά είναι ένα δυνατό τοπικό ποτό που φτιάχνεται από τα υπολείμματα στα πατητήρια (στράφυλα) μετά από την απομάκρυνση του χυμού των σταφυλιών. Αυτά τα υπολείμματα τοποθετούνται σε καζάνια και αποστάζονται. Ακόμα και σήμερα οι μηχανισμοί και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι απόλυτα παραδοσιακοί. Ο ιδιοκτήτης του αποστακτηρίου, που έχει νόμιμη άδεια, συχνά διαθέτει αρκετό χρόνο από την κανονική του δουλειά για να ολοκληρώσει την εργασία του στο αποστακτήριο του χωριού, το φθινόπωρο. Συνήθως το αποστακτήριο ανήκει σε μία οικογένεια και κληροδοτείται στα μέλη της από γενιά σε γενιά. Οι άνθρωποι που έρχονται για να φτιάξουν τη δική τους τσικουδιά συχνά φέρνουν και ψήνουν φαγητό στα κάρβουνα ενώ η φρέσκια, δυνατή τσικουδιά προσφέρεται πλουσιοπάροχα.

Φθινόπωρο στην Κρήτη

Πρόσφατα άκουσα μια περιγραφή της Κρήτης, που δεν είχα φανταστεί μέχρι σήμερα: «Το καλοκαίρι η Κρήτη είναι ξανθιά, το χειμώνα όμως αλλάζει». Ξανθιά η Κρήτη το καλοκαίρι γιατί οι βροχές είναι ανύπαρκτες, ο ήλιος καυτός και τα κίτρινο της ξερής βλάστησης κυριαρχεί παντού.

Όσοι ζουν στην Κρήτη ή την επισκέφτηκαν τον Νοέμβριο, ξέρουν καλά ότι το φθινόπωρο η Κρήτη μεταμορφώνεται. Το πράσινο χαλί που σχηματίζει το γρασίδι απλώνεται σχεδόν παντού κι η Κρήτη μοιάζει να ξυπνά από τον καλοκαιρινό λήθαργο.

Θυμάμαι στο σχολείο μαθαίναμε ότι το φθινόπωρο κι ο χειμώνας είναι εποχές που η φύση ξεκουράζεται για να αναγεννηθεί ξανά την άνοιξη. Τώρα που το ξανασκέφτομαι, αυτός που το έγραψε μάλλον δεν έχει δει ποτέ την Κρήτη το φθινόπωρο. Ακόμα, υποτίθεται ότι ο χειμώνας είναι μια αδρανής περίοδος, αλλά στην Κρήτη καμιά εποχή δεν είναι πραγματικά αδρανής. Στην Κρήτη, η φύση φαίνεται να διανύει την λιγότερο δραστήρια περίοδο το καλοκαίρι. Η βλάστηση είναι ελάχιστη και το τοπίο μοιάζει με έρημο, ειδικά στα νότια παράλια. Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσα φρούτα και λαχανικά παράγονται το καλοκαίρι, οπότε η «αδράνεια» είναι φαινομενική μονάχα κι έχει να κάνει με την έντονη ξηρασία που κυριαρχεί στο νησί.

Το φθινόπωρο όταν πέσουν οι πρώτες βροχές, ξαφνικά η φύση μοιάζει να ξυπνά και μέσα σε λίγες μέρες όλα έχουν πρασινίσει ξανά. Τα φθινοπωρινά αγριολούλουδα εμφανίζονται στην εξοχή, η σκόνη του καλοκαιριού ξεπλένεται κι η καρδιά της Κρήτης χτυπά στο εσωτερικό του νησιού, μακριά από τα παράλια, εκεί που ήταν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για μισό σχεδόν χρόνο με τους χιλιάδες τουρίστες, ντόπιους και ξένους να κατακλύζουν τις παραλίες.

Από το τέλος του καλοκαιριού είχαν αρχίσει οι γεωργικές δραστηριότητες με τον τρύγο, το άπλωμα και την ξήρανση της σταφίδας, ενώ το φθινόπωρο ακολουθεί το όργωμα και η σπορά των χωραφιών, το πάτημα των σταφυλιών κι η παραγωγή του κρασιού και της ρακής της χρονιάς.

Στο τέλος του φθινοπώρου και κατά τη διάρκεια του χειμώνα πραγματοποιείται το μάζεμα της ελιάς, μια δραστηριότητα που αφορά χιλιάδες κατοίκους της Κρήτης, αγρότες και μη. Στην Κρήτη όλοι λίγο-πολύ έχουν κάποιες ρίζες ελιές στο χωριό τους, έστω κι αν οι περισσότεροι ζουν πια στις πόλεις.

Είναι σχεδόν αδιανόητο για Κρητικό να αγοράζει το λάδι για το σπίτι του. Οι περισσότεροι παράγουν μόνοι τους κάποια ποσότητα λαδιού αρκετή για τις ανάγκες της οικογένειας τους, ενώ πολλοί εξασφαλίζουν ένα επιπλέον εισόδημα πουλώντας το λάδι που παράγουν.

Ο Σεπτέμβριος στην Κρήτη δεν είναι φθινόπωρο αλλά πολύ περισσότερο καλοκαίρι. Όλος ο μήνας εξακολουθεί να είναι ζεστός κι αρκετά ξηρός. Η θερμοκρασία στη διάρκεια της μέρας φτάνει τους 25-30 βαθμούς Κελσίου, ενώ τη νύχτα ίσως χρειαστεί ένα επιπλέον ρούχο για την ελαφριά ψύχρα. Συνήθως οι δυνατοί άνεμοι του καλοκαιριού κοπάζουν κι οι μέρες αρχίζουν να γίνονται μικρότερες. Τον Σεπτέμβριο εμφανίζονται οι πρώτες βροχές αλλά υπάρχουν χρονιές που βρέχει ελάχιστα ως καθόλου.

Τον Οκτώβριο η θάλασσα είναι ακόμα πιο ήρεμη, η θερμοκρασία κυμαίνεται στους 25 βαθμούς περίπου κι οι μέρες είναι ακόμα πιο μικρές. Στις παραλίες υπάρχει ακόμα αρκετός κόσμος κι οι τελευταίοι τουρίστες επισκέπτονται το νησί. Βροχές πέφτουν αλλά όχι συχνά.

Ο Νοέμβριος είναι ο πιο «φθινοπωρινός» μήνας στην Κρήτη με αρκετές βροχές και τις πρώτες κρύες μέρες. Τον Νοέμβριο θα ανάψουν τα καλοριφέρ στα σπίτια για πρώτη φορά κι αυτό όχι κάθε μέρα. Υπάρχουν αρκετές ηλιόλουστες και γαλήνιες μέρες με θερμοκρασία που φτάνει τους 20-22 βαθμούς στα παράλια, ενώ ψηλά πάνω στα βουνά θα πέσουν τα πρώτα χιόνια.

Στις αρχές του Δεκέμβρη, εξακολουθούν να υπάρχουν αρκετές ζεστές μέρες με θερμοκρασίες γύρω στους 18-20 βαθμούς. Αρκετές μέρες είναι συννεφιασμένες και μπορεί να κάνει αρκετό κρύο επίσης, αλλά στην Κρήτη πρέπει να θυμάται κανείς ότι δεν υπάρχει αυστηρός διαχωρισμός των εποχών όπως στην βόρεια Ελλάδα ή ακόμα περισσότερο στη βόρεια Ευρώπη. Ακόμα και τον Ιανουάριο υπάρχουν θαυμάσιες ηλιόλουστες μέρες που μπορεί να καθίσει κάποιος σε μια παραλία στα νότια με ένα ελαφρύ μπλουζάκι και να νιώσει τον ήλιο να καίει ευχάριστα το πρόσωπο του.

Στη βόρεια Ευρώπη από τη μέση του φθινοπώρου και μετά οι θερμοκρασίες είναι ιδιαίτερα χαμηλές κι η παρουσία της ζωής στη φύση είναι ελάχιστη. Στην Κρήτη θα υπάρξουν κρύες και βροχερές μέρες αλλά αυτό σπάνια κρατά πάνω από μια 3-4 μέρες και μετά ο ήλιος θα λάμψει ξανά κι οι θερμοκρασίες θα ανέβουν. Δύσκολα μπορεί να φανταστεί κάποιος μέρος με τόσο φιλικό για τον άνθρωπο κλίμα όσο η Κρήτη.

Το γαλάζιο της θάλασσας ποτέ δεν λείπει από την Κρήτη. Όταν η θάλασσα αγριεύει τα χρώματα θα γίνουν βαθύ μπλε ή ακόμα και γκριζοπράσινο αλλά το γαλάζιο θα επιστρέψει σύντομα μαζί με το χαμόγελο του ήλιου. Η θάλασσα είναι κυρίαρχη στην Κρήτη, αλλά εξίσου σημαντικά είναι τα βουνά της κι οι μικρές εύφορες πεδιάδες της.

Ας είναι το φθινόπωρο η αιτία να απομακρυνθούμε για λίγο από τη θάλασσα και να στραφούμε στην άγνωστη ενδοχώρα της Κρήτης, στα όμορφα χωριά της όσα διατηρούν τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα ακόμη- με τους αμπελώνες, τους ελαιώνες και την μαγεία της φύσης να τα περιβάλλει.

Ας αφήσουμε τους πολυταξιδεμένους δρόμους κι ας πάρουμε ένα μικρό στενό χωμάτινο δρομάκι με τα πόδια. Ας περπατήσουμε στους αγρούς κι ας ανακαλύψουμε ξανά πόσο όμορφο είναι το γρασίδι που καλύπτει το αφράτο χώμα που υποχωρεί κάτω από το βάρος των βημάτων μας, το ασημένιο χρώμα στα φύλλα της ελιάς, το κίτρινο, το χρυσαφί και το κόκκινο στα φύλλα του αμπελιού που μαραίνονται και σε λίγο θα πέσουν.

Ελιές με αμπέλια συνυπάρχουν αιώνες στην Κρήτη κι είναι ένα πάντρεμα αρμονικό. Εκεί που τελειώνει το κίτρινο του αμπελιού, αρχίζει το ασημοπράσινο της ελιάς. Όταν τελειώνει η δουλειά στα αμπέλια, αρχίζει η δουλειά στους ελαιώνες. Αιώνιοι ρυθμοί που επαναλαμβάνονται αδιάλειπτα, δημιουργούν και συντηρούν τη ζωή.

Το φθινόπωρο ακόμα κι η ατμόσφαιρα είναι διαφορετική κι αποκτά κρυστάλλινη διαύγεια τις ηλιόλουστες μέρες που ακολουθούν μετά από τις βροχές. Χάνεται η αχλή της καλοκαιρινής ζέστης και τα μακρινά βουνά φαίνονται σαν να είναι δίπλα και κάθε τους λεπτομέρεια διαγράφεται πεντακάθαρα. Η φύση ξεπλένεται από τη σκόνη και τα χρώματα λάμπουν ολοζώντανα.

Ο ουρανός είναι όμορφος το φθινόπωρο. Άλλοτε τα σύννεφα δημιουργούν δραματικές εικόνες κι άλλοτε το βαθύ γαλάζιο του φθινοπωρινού ουρανού κυριαρχεί χωρίς να διακόπτεται από το παραμικρό συννεφάκι.

Τα βουνά πάντα δεσπόζουν στο βάθος του ορίζοντα και το χιόνι ασπρίζει στις κορφές τους. Βουνά υπάρχουν παντού στην Κρήτη, δεν μπορεί να φανταστεί κανείς την Κρήτη χωρίς αυτά. Η παρουσία τους είναι φιλική κι η Κρητική ψυχή ταυτίζεται μ' αυτά. Υπάρχει άραγε έστω κι ένας Κρητικός που θα μπορούσε να φανταστεί την Κρήτη χωρίς τα βουνά της;

Κοντά στα βουνά η βλάστηση αλλάζει, γίνεται πιο άγρια και πιο επιβλητική. Δεν κυριαρχεί πια η ελιά και τα αμπέλια αλλά οι βελανιδιές, οι πρίνοι, τα κυπαρίσσια, οι καστανιές και τα πλατάνια, αυτοί οι υπέροχοι γίγαντες που ζουν κοντά στο νερό, σαν να προσπαθούν να ξεδιψάσουν μια δίψα άσβεστη. Τα φύλλα των πλατανιών τώρα το φθινόπωρο παίρνουν όλες τις αποχρώσεις του χρυσού και του κόκκινου και δημιουργούν παραμυθένιες εικόνες.

Δεν χορταίνει το μάτι την ομορφιά αυτή κι οι λέξεις δεν είναι ποτέ αρκετές. Το δάκτυλο πατά το κουμπί στη φωτογραφική μηχανή αποτυπώνοντας τυχαίες στιγμές μαγείας.

Η ευγνωμοσύνη είναι διπλή: πρώτα για την ομορφιά τριγύρω και μετά, για την επίγνωση πως οι στιγμές αυτές είναι ανεξάντλητες και πάντα θα υπάρχουν αρκεί να τις αναζητήσω.

Αρθρο: Γιάννης Σαματάς